Dit interview is onderdeel van de reeks dialoogsessies die de Aanpak Begeleidingsethiek (ABE) organiseert, in samenwerking met ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) over vier belangrijke thema’s: immersieve technologie, algoritmen in het openbaar bestuur, neurotechnologie en generatieve AI in overheidsprocessen.

“De mensen vinden die recht hebben op een regeling of een uitkering; dat is best een probleem want niet iedereen meldt zich. En uitkeringsinstanties hebben ze niet altijd in beeld,” vertelt Martin Jonker, senior adviseur innovatie en strategie van de Belastingdienst. Martin was een van de initiatiefnemers van de sessie Begeleidingsethiek over het bevorderen van het gebruik van AIO met Privacy Enhancing Technologies (PET).

Steeds meer inwoners van Nederland dreigen in armoede terecht te komen. Om deze groeiende armoede tegen te gaan en bestaanszekerheid te garanderen, biedt de overheid verschillende financiële regelingen aan. De Aanvullende Inkomensvoorziening Ouderen (AIO) is een van die regelingen. De AIO vult het inkomen van ouderen die geen of gedeeltelijk AOW ontvangen aan tot bijstandsniveau. Toch vragen mensen die daar recht op hebben deze regeling niet altijd aan. Door gebruik te maken van data in combinatie met bepaalde technologieën kunnen ouderen die recht hebben op steun sneller worden opgespoord en geholpen.

Privacyvriendelijk gegevens uitwisselen

Martin Jonker: “De Belastingdienst kijkt al langer naar de toepassing van Privacy Enhancing Technologies om de dienstverlening te verbeteren. De veiligheid van data en dataminimalisatie moeten daarbij uiteraard voorop staan. Via proof of concepts hebben we deze technologie al vaker getest, maar we willen dit ook beproeven in een echte pilot.“ 

De SVB, de overheidsorganisatie die de AIO-gerechtigden toetst en uitkeert, heeft al eerder een proef uitgevoerd met PET. Hiermee kon een gedeelte van de ouderen worden opgespoord die recht hebben op de AIO. Maar om dat nog nauwkeuriger te kunnen bepalen, zijn ook gegevens over inkomen en vermogen nodig. Hiervoor is het noodzakelijk om gegevens van de Belastingdienst te gebruiken. Privacy Enhancing Technologies maken gezamenlijke data-analyses tussen organisaties mogelijk op een privacy-vriendelijke manier.

De Belastingdienst en de Sociale Verzekeringsbank (SVB) hebben daarom de handen ineengeslagen voor een gezamenlijke pilot rond de bevordering van het gebruik van de Aanvullende Inkomensvoorziening Ouderen (AIO). “Verschillende overheidsorganisaties hebben elkaar nodig om als één open overheid te functioneren, zodat er voor de burger één aanspreekpunt is,” legt Gerald Munters, Innovatie- en kennisadviseur bij de Belastingdienst, uit. ” Met de aanvullende gegevens van de Belastingdienst kan de SVB niet alleen een brede groep mensen met een lage AOW-uitkering aanschrijven, maar ook veel gerichter de doelgroep – de AIO-gerechtigden -benaderen.”

Balans vinden

Volgens Martin en Gerald vereisen nieuwe technologieën als PET niet alleen aandacht voor hun technische mogelijkheden, maar ook een kritische blik op de ethische aspecten ervan. Martin: “Op het ECP-jaarfestival hoorde ik voor het eerst over de Aanpak Begeleidingsethiek, een methode die mij erg aansprak. En nu deed zich een situatie voor waarbij deze methode uitstekend past.” Ook Gerald heeft is bekend met de Aanpak Begeleidingsethiek: “Deze aanpak sluit mooi aan wanneer je een concrete casus hebt, zoals in dit geval.” Zo ontstond bij Martin en Gerald het idee om de Aanpak Begeleidingsethiek te gebruiken om de ethische aspecten van de gezamenlijke pilot met de SVB grondig te bezien.

Gerald, die zelf de opleiding tot moderator van de Aanpak Begeleidingsethiek heeft afgerond, was als co-moderator betrokken bij de sessie over het gebruik van de AIO. Hij legt uit: “We wilden onze data inzetten om bij te dragen aan de vermindering van armoede. Maar de vraag was: hoe doen we dat op de juiste manier? De Aanpak Begeleidingsethiek biedt een breed perspectief door te kijken naar waarden, gevolgen en handelingsopties. Hoe kunnen we op een zo goed mogelijke manier bijdragen, terwijl we ook rekening houden met mogelijke zorgen? De Aanpak Begeleidingsethiek geeft de handvatten die nodig zijn om die balans te vinden.”

Verrassende inzichten

Martin vult aan: “Tijdens de sessie, waaraan een brede groep deelnemers meewerkte, hebben we de waarden bestaanszekerheid, vertrouwen en efficiëntie/effectiviteit geselecteerd en verder uitgewerkt in de elementen technologie, omgeving en mens. Per element kwamen daar verrassende nieuwe inzichten uit. Bijvoorbeeld rond de waarde bestaanszekerheid kwamen er ideeën naar voren die niet snel vanuit techneuten of beleidsmedewerkers zouden worden ingebracht. Een prachtig voorbeeld hiervan was de suggestie van een vertegenwoordiger van een ouderenbelangenvereniging om de doelgroep te bereiken via maaltijdavonden in buurthuizen, of om maatschappelijke stages van jongeren in te zetten.”

Gerald: “De aanpak biedt dit soort aanvullende inzichten doordat er vanuit een breed perspectief wordt gekeken, en deze inzichten direct aan tafel worden gedeeld. Dit maakt het mogelijk om meteen met elkaar in gesprek te gaan. Iedereen zit op een gelijkwaardig niveau aan tafel, waarbij ieders expertise even zwaar meeweegt. Er heerst een positieve en constructieve houding van alle betrokkenen.”

Innovatief, verantwoord en mensgericht

Martin sluit af: We hebben waardevolle inzichten gehaald uit deze sessie en dat vraagt zeker om meer. Binnen de Belastingdienst zijn er meerdere projecten waar de Aanpak Begeleidingsethiek een constructieve rol zou kunnen spelen. En hoewel er nog geen concrete plannen zijn kan de aanpak bijvoorbeeld worden ingezet bij onderzoeken naar de toepassing van technologieën zoals MPC (Multi-Party Computation) en projecten rondom digitale identiteiten. Bij de inzet van nieuwe technologie is ethische reflectie altijd van groot belang. Door technologie vanuit verschillende perspectieven te bekijken en de impact op mens, maatschappij en beleid mee te nemen, kunnen doordachte keuzes worden gemaakt die niet alleen innovatief zijn, maar ook verantwoord en mensgericht. De Aanpak Begeleidingsethiek biedt een stevige basis om technologie op een verantwoorde manier te ontwikkelen en toe te passen.

Het verslag van de sessie kunt u lezen via deze link.

Artikelen uit de nieuwsbrief ‘Waardengedreven Dialogen – Algoritmen in het openbaar bestuur’:
1. Nieuwsbrief Waardengedreven Digitaliseren – Algoritmen in het Openbaar Bestuur – ‘Ethiek als begeleider van innovatie’
2. Interview: Hoogleraar Bram Klievink ‘Vooral blijven leren en experimenteren’
3. Interview: ‘Hulp bij armoedebestrijding met PET’
4. Video: ‘Zicht op Werk’
5. ‘Informatie Gestuurd Optreden (IGO) aan de Grens’
6. Terugblik: Conferentie Waardengedreven Dialogen – Algoritmen in het openbaar bestuur