Dit interview is onderdeel van de reeks dialoogsessies die de Aanpak Begeleidingsethiek (ABE) heeft georganiseerd, in samenwerking met ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) over vier belangrijke thema’s: immersieve technologie, algoritmen in het openbaar bestuur, neurotechnologie en generatieve AI in overheidsprocessen.

Neurotechnologie is van alle thema’s van de Waardengedreven Dialogen wellicht het meest met geheimzinnigheid omkleed. ‘Sleutelen aan het brein’ roept nu eenmaal verschillende associaties op. Goed als je er defecte cognitieve of fysieke functies mee kunt herstellen, eng als je er gedachten mee kunt lezen. Tussen die twee polen beweegt zich de discussie. Voor het Rathenau Instituut reden om de kansen en risico’s van neurotechnologie in beeld te brengen, met speciale aandacht voor publieke waarden.

Bij neurotechnologie gaat het om methoden of elektronische apparaten waarmee hersenactiviteit gemeten, gemonitord of (bij)gestuurd kan worden. Met als mogelijke doelen: de functies die door die hersenactiviteit worden aangestuurd controleren, herstellen of verbeteren. Maar ons brein is voor het overgrote deel nog terra incognita. Terwijl heel veel van wat ons mens maakt juist daar huist. Denk aan mentale toestanden als concentratie, aandacht, cognitieve vaardigheden, en ook herinneringen, emoties en dromen. En daarmee spreekt neurotech voor veel mensen enorm tot de verbeelding,’ weet Luuk Ex, onderzoeker bij het Rathenau Instituut. ‘Want kun je iemands concentratie uit de hersenen aflezen? Of complexer: kun je weten of iemand aan een bepaalde herinnering denkt? Kun je iemands gedachtestroom – de bewuste en de onbewuste – lezen?’

Neurodata

Alvorens aan te geven wat neurotech al kan, duikt Luuk kort in de geschiedenis. ‘Het eerste gebruik van een EEG (elektro-encefalogram) dateert al uit 1924, ruim een eeuw geleden. Met een EEG wordt hersenactiviteit elektronisch gemeten; dan ben je al bezig met neurotech. In die beginjaren werd het vooral ingezet voor de diagnostiek van epilepsie. In 1988 werd de EEG voor het eerste gebruikt voor een functie buiten het lichaam, namelijk om via hersenactiviteit een robot aan te sturen.’

Inmiddels is de neurotechnologie een stuk verder. Luuk Ex: ‘Er zijn al proeven met fMRI, een MRI-techniek waarmee hersenactiviteit driedimensionaal zichtbaar wordt gemaakt, waarin proefpersonen bepaalde audiofragmenten te horen krijgen. Een speciaal daarvoor getraind AI-systeem kan de verkregen neurodata analyseren en omzetten in woorden. Met andere woorden; vanuit de hersenen van de proefpersoon kun je weten waar diegene naar luistert. Het gaat inmiddels al zo ver dat zelfs als je de audioweergave uitzet en de proefpersoon daar alleen maar aan denkt nog steeds voor een groot deel de juiste woorden worden weergegeven.’

Publieke waarden

Lange tijd werd neurotechnologie vooral in het medische domein gebruikt. Vandaag de dag zien we dat neurotech steeds meer toepassingen daarbuiten krijgt. Voor het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties reden om aan het Rathenau Instituut te vragen om in beeld te brengen hoe ver neurotechnologie is. Het resultaat is de Rathenau Scan Neurotechnologie. De scan geeft een overzicht van de mogelijke toepassingen, kansen en de risico’s van neurotech voor publieke waarden. ‘Neurotech komt steeds meer in het publieke domein. De meetapparaten worden bijvoorbeeld steeds kleiner, je hebt nu draagbare EEG-apparaten en er kunnen zelfs meetsystemen in bestaande apparaten worden ingebouwd. En de AI-systemen die de neurodata omzetten in bijvoorbeeld tekst worden steeds beter. Daardoor hoef je geen medicus of expert te zijn om het te gebruiken. Kortom, toegankelijkheid en gebruiksgemak nemen toe, fabrikanten springen daar op in met allerlei consumentenproducten. Een bekend voorbeeld; Apple heeft patent aangevraagd voor het ontwikkelen van airpods met een ingebouwd EEG-systeem. Mocht het Apple lukken airpods met ingebouwde meetsystemen te ontwikkelen dan kun je daarmee mogelijk vanuit je gedachten je telefoon aansturen.’ Technieken die letterlijk dicht op je huid en zelfs ónder je huid komen. Deze ontwikkelingen maken het relevant om het over dit onderwerp te hebben. Om de kansen, maar ook de risico’s in met name het niet-medische domein in beeld te brengen.’

Mentale privacy

Want kansen zijn er zeker stelt Luuk. ‘In het onderwijs, bijvoorbeeld door het meten van het concentratievermogen. Op basis van de uitkomsten kun je een lesmethode aanpassen. Het monitoren van alertheid kan ook van pas komen in gevaarlijke beroepen; wanneer kan iemand beter even stoppen. Dan heb je nog neuromarketing, waarmee producenten hun producten beter af kunnen stemmen op de consument. Dat hoeven niet alleen commerciële producten zijn, maar kan ook toegepast worden voor publieke diensten. Maar goed, er is ook die risicozijde. Dan gaat het vooral over het recht op mentale privacy. Als jij straks mijn gedachten kunt uitlezen, zelfs met mijn toestemming, en het systeem wordt gehackt, dan komt mijn meest persoonlijke informatie misschien op straat te liggen. Waarbij bovendien de wetenschappelijke basis van de mogelijkheden van neurotechologie nog lang niet altijd verzekerd is. Tot slot wil ik aanstippen dat er – ook internationaal – veel discussie is over de ethisch-juridische kaders: is er wel voldoende wettelijke bescherming tegen het gebruik van neurodata en mogelijke manipulatie daarmee?’

Nieuwe datatak

De Rathenau Scan Neurotechnologie brengt al deze factoren in beeld. ‘Ook om de geheimzinnigheid eraf te halen. Wat neurotech is feitelijk niets anders dan een nieuwe datatak, die overigens al veel meer in ons dagelijks leven aanwezig is dan we ons bewust zijn. Er wordt al veel informatie verzameld om te kijken naar onze mentale toestand. Denk aan tracking cookies en algoritmische hyperpersonalisatie waardoor YouTube jouw kijkgedrag kent. Maar zoals gezegd, juist vanwege de brede en indringende (toekomstige) mogelijkheden van neurotechnologie is het meer dan relevant om goed in beeld te brengen en houden welke invloeden neurotechnologie kan hebben op de samenleving.’

Artikelen uit de nieuwsbrief ‘Waardengedreven Dialogen – Neurotechnologie’:
1. Nieuwsbrief Neurotech: Ethiek als begeleider van innovatie
2. Interview: Rathenau Scan Neurotechnologie brengt kansen en risico’s in beeld
3. Interview: Kan neurotechnologie ons weerbaar maken tegen desinformatie?
4. Casus in beeld: Implanteerbare Brein-Computer Interfaces (BCIs) bij ALS
5. Interview: ‘Neurotechnologie moet van het lab naar de publieke ruimte’
6. Besturen zonder aanraken: de EMG Wristband
7. Terugblik Werkconferentie Waardegedreven Dialogen “Neurotechnologie”